Kon Feliks, pseud. i krypt. Bolesław Janowski, Bolesławski, Bolesławski Feliks, Fis, F. C., F. K., Stogów, Stożek, Stożyński (1864–1941), działacz polskiego i międzynarodowego ruchu robotniczego, publicysta. Ur. 30 V w Warszawie, w zamożnej rodzinie kupieckiej, syn Jakuba i Pauliny z Heilpernów. Rodzina K-a związana była silnie z polską tradycją narodową. Ojciec brał udział w rewolucji 1848 r. na terenie Galicji, matka oraz jej brat Izydor uczestniczyli w powstaniu styczniowym. K. wychowany w atmosferze patriotycznej, miał częste starcia z nauczycielami rusyfikatorami, uczęszczając do II Gimnazjum Filologicznego w Warszawie. W wyższych klasach gimnazjum związał się z ruchem socjalistycznym, głównie pod wpływem starszej siostry Heleny, żony Zygmunta Herynga, organizatorki pierwszych kółek socjalistycznych w Warszawie, więzionej w r. 1878 w X pawilonie, a następnie zesłanej na Sybir. Jako uczeń V klasy wciągnięty został przez L. Sawickiego do kółka samokształceniowego, kierowanego przez K. Puchewicza. W r. 1882 wstąpił do partii «Proletariat». Z polecenia Komitetu Centralnego (KC) tej partii prowadził agitację wśród robotników Warszawy, Łodzi i Białegostoku, zajmował się organizowaniem przesyłek nielegalnej literatury, pracował w tajnej drukarni i uczestniczył w wydawaniu odezw.
W r. 1883 wstąpił na Wydział Prawa Uniw. Warsz. W t. r. przyłączył się do wyłonionej z partii «Proletariat» grupy p. n. «Solidarność», opowiadającej się przede wszystkim za działalnością na polu ekonomicznym i oświatowym. W końcu roku wrócił jednak w szeregi «Proletariatu», gdzie kontynuował aktywną działalność; po aresztowaniu L. Waryńskiego należał do kierowniczego aktywu partii. Brał m. in. wówczas czynny udział w wydawaniu pisma „Proletariat”. Na łamach tego pisma opublikował swój pierwszy utwór literacki pt. Bezrobocie (1883 nr 4). Aresztowany 20 VI 1884 r., osadzony został w X pawilonie cytadeli warszawskiej. W procesie 29 «proletariatczyków», został w grudniu 1885 r. skazany na 10 lat i 8 miesięcy katorgi; wyrok ten zmniejszono mu do lat 8. Oskarżony był m. in. o udział w przygotowaniu zamachu bombowego na lokal prokuratora Warszawskiej Izby Sądowej. Katorgę odbywał nad Karą w obwodzie Zabajkalskim. Uczestniczył tam w głodówkach oraz różnych formach protestu przeciwko stosowaniu kar cielesnych wobec więźniów politycznych.
Po odbyciu katorgi od grudnia 1890 r. przebywał na zesłaniu w obwodzie Jakuckim. Wkrótce po przybyciu został tam aresztowany w związku z napisaną przez niego jeszcze w r. 1884 odezwą w sprawie zawarcia umowy między «Proletariatem» a «Narodną Wolą». Zesłania do Wierchojańska uniknął wówczas ze względu na zły stan zdrowia. W Jakucku K. prowadził badania etnograficzne i antropologiczne, interesował się problemami gospodarki wiejskiej oraz perspektywami rolnictwa syberyjskiego. Publikował na te tematy artykuły w „Pamjatnoj Kniżke” Jakuckiego Kraju i w „Zapiskach Vostočnogo Otdela Geografič. Obščestva”. Jednocześnie brał żywy udział w życiu społecznym miejscowego środowiska zesłańców politycznych; przyjaźnił się z przebywającymi na zesłaniu polskimi i rosyjskimi rewolucjonistami, a wśród tych ostatnich z wybitnymi działaczami «Narodnej Woli». W r. 1892 ożenił się z Krystyną Grynberg (ur. 1857), działaczką «Narodnej Woli» od r. 1877, skazaną w procesie 17 członków partii w r. 1883 na 15 lat katorgi. W okresie pobytu w Kraju Jakuckim K. napisał również wiele nowel i opowiadań z życia zesłańców politycznych, m. in. opowiadanie: W jakuckicj jurcie, publikowane w r. 1902 w „Kurierze Lwowskim”.
W r. 1895 otrzymał K. zezwolenie na wolne osiedlenie i wyjechał do Irkucka, gdzie rozpoczął współpracę z miejscową prasą postępową, m. in. z dziennikiem „Vostočnoe Obozrenie”. Wydalony stamtąd po kilku tygodniach, udał się do Bałagańska, a następnie do Minusińska. Tu współpracował z miejscowym muzeum i opiekował się biblioteką. Kontynuował też prace badawcze w dziedzinie etnografii i antropologii. Na zaproszenie Wydziału Antropologicznego Tow. Przyrodniczego w Moskwie brał udział w ekspedycji naukowej do Kraju Urianchajskiego. Po powrocie z ekspedycji otrzymał od Wydziału Antropologicznego złoty medal oraz nagrodę im. Rascvetova. Systematycznie ukazywały się jego publikacje naukowe w: „Russkom Antropologičeskom Žurnale” i w gazecie „Sybirskaja Žizń”. W Minusińsku zetknął się K. z przebywającymi tam na zesłaniu czołowymi działaczami Socjal-Demokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR); m. in. po raz pierwszy z W. I. Leninem, L. B. Krasinem, N. K. Krupską i W. K. Kurnatowskim. Pod wpływem prowadzonych z nimi dyskusji nad programem i działalnością partii rewolucyjnych kształtowały się poglądy K-a, coraz bliższe rewolucyjnemu marksizmowi. O sprawach polskiego ruchu socjalistycznego dyskutował z przebywającym na zesłaniu w Irkucku T. Rechniewskim, byłym działaczem «Proletariatu».
Z zesłania powrócił K. do Warszawy w połowie 1904 r. Natychmiast podjął działalność polityczną w szeregach Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), stając się niebawem jednym z przywódców jej lewego skrzydła. Od czerwca 1905 r. był współredaktorem „Kuriera Codziennego”, od grudnia t. r. jedynego legalnego organu partii; współpracował też z nielegalnym „Robotnikiem”. Już na VII Zjeździe Partii (5–7 III 1905 w Warszawie), w którym uczestniczył pod pseud. Bolesław (prawdopodobnie w charakterze gościa), wystąpił przeciwko nacjonalistycznym elementom w PPS. Wybrany został wówczas do nowo utworzonego Wydziału Prasowego. Uchwalonych na Zjeździe zasad klasowej polityki partii bronił następnie na Radzie Czerwcowej (15–18 VI 1905 r. w Józefowie pod Warszawą), gdzie opowiedział się za programem politycznym tzw. «młodych». Jako zwolennika «młodych» wybrano go wówczas do nowego Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR), w którego składzie pozostawał do czerwca 1906 r., wybierany ponownie na II Radzie Partyjnej (październik 1905) i VIII Zjeździe (12–23 II 1906 we Lwowie). Wkrótce po Radzie Czerwcowej wziął udział w charakterze przedstawiciela PPS w Zjeździe Związku Związków w Petersburgu (lipiec 1905), wypowiadając się tam za bojkotowaniem wyborów do Dumy. W l. 1905–7 prowadził działalność oświatową w stowarzyszeniu p. n. Koło Wychowawców i Tow. Pedagogiczne, które położyło szczególne zasługi w walce o nową, demokratyczną szkołę. Zabierał głos w kwestii chłopskiej. W artykułach publikowanych na ten temat w „Robotniku” podkreślał m. in., że w przeciwieństwie do zachodniej Europy, w Rosji chłopstwo nie jest reakcyjne. K. nawiązywał kontakty PPS z rewolucyjnymi partiami rosyjskimi; m. in. wystąpił z inicjatywą ściślejszej współpracy z Radą Delegatów Robotniczych (RDR) w Petersburgu, gdy jako przedstawiciel CKR PPS uczestniczył w jej obradach w listopadzie 1905 r. Jednocześnie, przebywając na terenie Rosji, działał w ruchu rewolucyjnym w Petersburgu, Nikołajewie, Połtawie, a szczególnie w Odessie. Jesienią 1905 r. czynny był w odeskiej organizacji SDPRR.
W grudniu t. r. działał K. w kraju, kierując pracą partyjną w okresie strajku solidarnościowego z powstaniem zbrojnym robotników Moskwy. W tym samym czasie, jako redaktor pisma „Soldatskaja Dolja”, kierował z polecenia partii pracą agitacyjną wśród żołnierzy. W kwietniu 1906 r. był jednym z organizatorów głośnej akcji uprowadzenia z Pawiaka 10 więźniów skazanych na karę śmierci. W czerwcu 1906 r. uczestniczył w III Radzie Partyjnej, na której w wyniku nacisku «starych» do nowego CKR nie wybrano żadnego z dotychczasowych przedstawicieli lewego skrzydła, którzy dotąd byli w jej kierownictwie, a więc i K-a. Latem t. r. wziął udział w petersburskiej konferencji przedstawicieli rosyjskich ugrupowań rewolucyjnych. Był następnie reprezentantem lewicy PPS, a od listopada 1906 r. PPS-Lewicy w Międzypartyjnym Biurze Informacyjnym w Petersburgu. Jako przedstawiciel biura uczestniczył w rozłamowym IX Zjeździe PPS (19–25 XI 1906 w Wiedniu). W czasie wyborów do CKR PPS-Lewicy zgłoszono jego nazwisko, jednak K. wycofał swoją kandydaturę. Po zjeździe, nie wchodząc formalnie w skład władz partyjnych, był jednym z kierowniczych działaczy PPS-Lewicy. Pracował przede wszystkim nad rozszerzeniem wpływów partii wśród robotników, biorąc udział w licznych zebraniach robotniczych w fabrykach. Aresztowany podczas jednego z zebrań w listopadzie 1906 r., został osadzony na Pawiaku, gdzie w tym samym czasie przebywali: F. Dzierżyński, A. Warski i Jakub Fürstenberg-Hanecki. W związku z chorobą zwolniony w marcu 1907 r. z więzienia za kaucją, zmuszony był emigrować.
K. udał się do Galicji, przebywał początkowo w Krakowie, a następnie w Drohobyczu, Borysławiu i Lwowie. W okresie pobytu w Drohobyczu był dyrektorem robotniczej Kasy Chorych. W Galicji rozwijał nadal aktywną działalność w ośrodkach zagranicznych PPS-Lewicy i jej lokalnych sekcjach w Borysławiu i Lwowie. Współpracował z wydawanym przez partię miesięcznikiem „Myśl Socjalistyczna” oraz tygodnikiem „Wiedza”. W sierpniu 1907 r. był reprezentantem CKR PPS-Lewicy na VII Kongresie II Międzynarodówki w Stuttgarcie. Tam zetknął się po raz drugi z Leninem. Uczestniczył w XI (II) Zjeździe PPS-Lewicy w Opawie (8–14 IV 1912). W okresie pobytu na terenie Galicji K. współpracował też z lokalnymi organizacjami Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej (PPSD) Galicji i Śląska; wchodził przez pewien czas w skład Komitetu Okręgowego PPSD w Stryju. Należał do grona współpracowników organów partii: „Naprzodu” i „Głosu”, oraz prowadził działalność oświatową w uniwersytetach robotniczych. Jednocześnie w tym okresie był aktywistą oddziału lwowskiego Związku Pomocy dla Więźniów Politycznych (ZPdWP). Wygłaszał referaty o sytuacji więźniów politycznych przebywających w więzieniach śledczych, na katordze i zesłaniu w carskiej Rosji. W l. 1911–4 współpracował z wydawanym przez związek pismem „Więzień Polityczny”, w którym publikował artykuły. Obok działalności politycznej K. zajmował się nadal pracą naukową, zwłaszcza kiedy przebywał we Lwowie. Opracował wówczas ostatecznie materiały zebrane w czasie ekspedycji etnograficznych i rozpoczął pierwsze prace badawcze w zakresie historii ruchu robotniczego. Opublikował prace: Historia ruchu rewolucyjnego w Rosji (Kr. 1908) i Sądy wojenne w Królestwie Polskiem (Kr. 1909). W czerwcu 1914 r. K. z ramienia PPS-Lewicy wziął udział w pertraktacjach z przedstawicielami Zarządu Głównego Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (ZG SDKPiL) – głównie z A. Warskim – w sprawie zjednoczenia obu partii. W sierpniu t. r., jako członek sekretariatu ZPdWP podjął starania – poprzez W. Adlera – o uwolnienie aresztowanego przez władze austriackie Lenina.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej K. zadeklarował początkowo gotowość udziału w pracy organizacyjnej Legionów na terenie zachodniej części Królestwa. Wkrótce podzielił jednak internacjonalistyczne stanowisko PPS-Lewicy. Emigrował do Szwajcarii; działał tam w szwajcarskiej socjaldemokratycznej partii. Uczestniczył z ramienia PPS-Lewicy w zebraniu polskiej delegacji na konferencję zimmerwaldzką, zwołanym w celu opracowania wspólnego stanowiska na konferencji. Później działał w tzw. lewicy zimmerwaldzkiej. W Szwajcarii K. kontynuował również działalność w ZPdWP, współpracując od czerwca 1915 r. z uformowanym tam sekretariatem związku. Po wybuchu rewolucji lutowej udał się wraz z rosyjskimi emigrantami z Leninem na czele do Rosji. Do Piotrogrodu przybył w kwietniu 1917 r. Bezpośrednio po przyjeździe włączył się do czynnej działalności w szeregach PPS-Lewicy i stał się jednym z głównych organizatorów partii na terenie Rosji. Dokooptowany do Centralnego Komitetu Wykonawczego (CKW) PPS-Lewicy w Rosji, wchodził w jego skład od maja 1917 r. do grudnia 1918, był członkiem kolegium redakcyjnego oficjalnego organu CKW „Robotnik w Rosji”. Prócz tego współpracował z wydawanymi w kraju organami partii: „Kurierem Lubelskim” i „Głosem Robotniczym”. W początkowym okresie K. opowiadał się za współpracą PPS-Lewicy z mienszewikami-internacjonalistami; związany był z grupą L. Martowa, od lipca 1917 r. wchodził w skład sekretariatu SDPRR (mienszewików-internacjonalistów). K. prowadził również działalność rewolucyjną wśród żołnierzy. W czerwcu 1917 r. uczestniczył w Zjeździe Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie. Wchodził do biura zorganizowanego w związku ze zjazdem przez PPS-Lewicę i SDKPiL. Na zjeździe postulował włączenie się Polaków do walki rewolucyjnej w szeregach armii rosyjskiej. Od lipca 1917 r. z polecenia CKW PPS przebywał kolejno w Moskwie, Samarze, Tule, Charkowie, Odessie i Nikołajewie, działając tam wśród ludności polskiej i w miejscowych organizacjach partii. W okresie rewolucji październikowej działał na terenie Charkowa, gdzie pełnił funkcję komisarza do spraw polskich i kierował organizacją PPS-Lewicy. Biorąc aktywny udział w walkach, miał jednak pewne zastrzeżenia do realizowanej przez bolszewików polityki ekonomicznej i niektórych stron ich taktyki. Jego krytyczny stosunek znalazł wyraz m. in. w artykule Przewrót bolszewicki w Rosji, opublikowanym w „Myśli Polskiej” (1918 z. 3 s. 83–91).
Jesienią 1918 r. K. związał się ostatecznie z partią bolszewicką. Od grudnia t. r. był członkiem Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) (RKP). Działał w dalszym ciągu na Ukrainie. W r. 1919 wybrany został członkiem Kijowskiego Komitetu Gubernialnego oraz członkiem Kolegium Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Rad (USRR). W t. r. oddelegowany przez partię do pracy wśród ludności polskiej w Kijowie, był redaktorem „Głosu Komunisty”, wydawanego przez Komitet Kijowski Polskiej Sekcji Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy (KPU), oraz „Sztandaru Komunizmu”, organu Sekcji Polskiej przy Federacji Grup Zagranicznych KPU. W okresie okupacji Ukrainy przez wojska A. Denikina i S. Petlury przebywał w Moskwie, wezwany tam w celu podjęcia pracy w dziale agitacji i propagandy Biura Polskiego utworzonego przy KC RKP (b). Od września 1919 r. K. był członkiem Biura Polskiego przy KC RKP (b). Od tego czasu wchodził również w skład Biura Wykonawczego Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP) w Rosji, powołanego przez polskich działaczy komunistycznych w Rosji we wrześniu 1919 r. Uczestniczył w I (1919), II (1920) i III (1921) Ogólnorosyjskiej Naradzie Komunistów-Polaków. K. pracował w Komisji Redakcyjno-Wydawniczej Biura Polskiego i był przedstawicielem tej komisji przy Rewolucyjnej Radzie Wojskowej. Jednocześnie w l. 1919–20 był także członkiem Kolegium Komisariatu Ludowego Oświaty Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad (RSFRR), współpracując tam z A. W. Łunaczarskim i N. K. Krupską. W grudniu 1919 r. brał udział w VII Ogólno-rosyjskim Zjeździe Rad.
Od lutego 1920 r. działał ponownie w Kijowie, skierowany tam przez Biuro Polskie przy KC RKP(b). W charakterze pełnomocnika biura prowadził pracę polityczną wśród polskich robotników i chłopów, współpracował z „Głosem Komunisty” i „Przeglądem Komunistycznym”. Jako członek Kijowskiego Gubernialnego Komitetu KP(b)U, był w r. 1920 delegatem na IV Ogólnoukraińską Konferencję KP(b)U oraz IX Zjazd RKP(b). Od kwietnia t. r. wchodził w skład Biura Organizacyjnego KC KP(b)U oraz Galicyjskiego Komitetu Organizacyjnego KP(b)U. W początku lipca był organizatorem, a następnie kierownikiem Wydziału Zakordonowego KC KP(b)U oraz członkiem Kolegium jego Polskiego Oddziału Wydawniczego. Od 19 VII 1920 r. przebywał w Piotrogrodzie, biorąc udział w II Kongresie Międzynarodówki Komunistycznej (MK). W trakcie trwania obrad kongresu wyjechał do Białegostoku, gdzie 30 VII ukonstytuował się Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski (TKRP). K. został, obok J. Marchlewskiego i F. Dzierżyńskiego, członkiem Komitetu, zajmował się sprawami wydawniczymi, kultury i oświaty. O problemach oświaty i zadaniach nowej szkoły, demokratycznej, dla wszystkich dostępnej, pisał liczne artykuły w „Gońcu Czerwonym” – organie TKRP. Po rozwiązaniu TKRP powrócił na Ukrainę i od końca sierpnia kierował sekcją polską Wydziału Agitacji i Propagandy Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki. W listopadzie na V Konferencji KP(b)U został wybrany w skład KC i nowo utworzonego organu KC – Komisji Kontroli. Wkrótce potem, na Plenum KC KP(b)U, wybrany został zastępcą członka Biura Politycznego KC, członkiem Biura Organizacyjnego i sekretarzem Komisji Kontroli. Z polecenia Plenum K. kierował w l. 1920–1 Wydziałem Agitacji i Propagandy KC KP(b)U. Od r. 1920 był też członkiem Centralnego Komitetu Wykonawczego USRR oraz Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego (WCKW) RFSR, do którego wybrany został na odbywającym się w t. r. VIII Ogólnorosyjskim Zjeździe Rad. W r. 1921 wziął udział, w składzie delegacji ukraińskiej, w X Zjeździe RKP(b) i III Kongresie MK. We wrześniu t. r. został sekretarzem KC KP(b)U, był również Naczelnikiem Ukraińskiego Zarządu Politycznego Armii Czerwonej.
W r. 1922 wezwano go do pracy w Moskwie. Rozwijał następnie działalność w MK, będąc w l. 1922–3 sekretarzem jej Komitetu Wykonawczego, a w l. 1924–35 członkiem Międzynarodowej Komisji Kontroli III Międzynarodówki i od r. 1927 zastępcą przewodniczącego tej komisji. Uczestniczył w kolejnych Kongresach MK: IV (1922), V (1924), VI (1928), VII (1935). Pisał wiele artykułów i broszur o problemach i historii międzynarodowego ruchu komunistycznego i o poszczególnych kongresach MK. Był członkiem Stowarzyszenia Starych Bolszewików od r. 1922 i w t. r. współzałożycielem, a następnie działaczem Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR). Brał udział w XI (1922), XII (1923), XIII (1924), XIV (1925), XV (1927), XVI (1930) i XVII (1934) Zjeździe Wszechrosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) (WKP).
Jako działacz Międzynarodowej Komisji Kontroli oraz WKP(b), walczył o zachowanie jedności partii, zwalczał ugrupowania opozycyjne; m. in. na XV Zjeździe WKP(b) w r. 1927 opowiedział się za wykluczeniem z szeregów partii 75-osobowej grupy zwolenników L. Trockiego i G. Zinowjewa. K. znany i ceniony publicysta, szczególnie popularny wśród młodzieży radzieckiej, był współpracownikiem i redaktorem wielu pism. Wchodził w skład kolegium redakcyjnego organu Ogólnozwiązkowego Stowarzyszenia byłych Więźniów Politycznych, Katorżników i Zesłańców „Katorga i Ssyłka”, w l. 1925–8 był redaktorem dziennika Armii Czerwonej „Krasnaja Zvezda”, a w l. 1928–30 redaktorem codziennej gazety KC WKP(b) „Robočaja Gazeta” oraz wychodzącego w jęz. polskim organu Biura Polskiego przy KC WKP(b) – „Trybuna Radziecka”. K. zajmował również wiele czołowych stanowisk w radzieckim aparacie państwowym. Był członkiem Prezydium Centralnego Komitetu Wykonawczego Związku Socjalistycznych Republik Rad (ZSRR). Począwszy od r. 1921 aż do 1931 wchodził w skład Kolegium oraz kierował sektorem literatury i sztuki w Komisariacie Ludowym Oświaty RSFRR. Wówczas odegrał wybitną rolę jako organizator radzieckich teatrów i muzeów. Następnie, do r. 1933, był przewodniczącym Ogólnozwiązkowego Komitetu Radiofonii ZSRR i członkiem Kolegium Komisariatu Ludowego Poczt i Telegrafów ZSRR. W l. 1933–7 kierował Wydziałem Muzeów w Komisariacie Ludowym Oświaty i pozostawał nadal w kontaktach z radiofonią radziecką, zwłaszcza z działem audycji polskich. Do r. 1941 brał nadal czynny udział w życiu społeczno-politycznym ZSRR. Pełnił funkcję redaktora czasopisma „Sovetskij Muzej” i „Naša Strana” oraz wchodził do kolegium redakcyjnego pisma „Geografija v škole”.
Mimo że od r. 1920 K. był przede wszystkim działaczem partyjnym i państwowym Ukrainy radzieckiej, a później Związku Radzieckiego, wykazywał duże zainteresowanie sprawami polskimi i był w nie czynnie zaangażowany. Jako gość brał udział w obradach II (19 IX – 2 X 1923) i V (16–29 VIII 1930) Zjazdu Komunistycznej Partii Polski (KPP), wiele uwagi poświęcał polskiemu ruchowi robotniczemu, działając w Komitecie Wykonawczym MK. Na aktualne tematy polskie, a szczególnie w związku z przewrotem majowym w r. 1926, publikował dziesiątki artykułów w prasie rosyjskiej i polskiej wychodzącej w ZSRR. Opublikował także wiele większych prac i broszur; m. in. Krizis buržuaznoj Pol’ši (Moskva 1923), Zamysły buržuazno-šlachetskoj Pol’ši (Moskva 1923), Sovremennaja Polša (Moskva 1924), Polša našich dnej (Moskva-Leningrad 1926), Pervoe maja 1926 goda (Moskva–Leningrad 1926), Groźba wojny (Moskwa 1927), Nacional’nyj vopros v Polše (Moskva–Leningrad 1927), Polša na službe imperializma (Moskva 1927), Rewolucja październikowa a ludność polska w ZSRR (Moskwa 1927). Omawiał w nich sytuację społeczno-polityczną niepodległej Polski, krytycznie oceniał antyrobotniczą i antyludową politykę jej burżuazyjnych rządów, ostro krytykował PPS za współpracę z rządem oraz wskazywał na jedność interesów mas pracujących w Polsce i w Związku Radzieckim.
K. ponadto zajmował się badaniami nad historią polskiego ruchu robotniczego, a zwłaszcza nad dziejami Wielkiego Proletariatu. W szkicu «Proletariat» Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia (Moskwa 1926) omawiał powstanie i dzieje partii oraz charakteryzował program i ideologię «Proletariatu» uwypuklając jej internacjonalizm i klasowość. Był także autorem licznych biografii polskich działaczy rewolucyjnych, m. in. biografii F. Dzierżyńskiego – Feliks Edmundovič Dzeržynskij (Moskva 1936) oraz innych, publikowanych w wydawnictwie „Deateli revoljucionnogo dviženija. Bio-bibliografičeskij slovar”, którego był redaktorem w l. 1927–33. Opublikował wiele wspomnień, wśród których napisane z dużym talentem literackim Za pjat’desjat’ let (T. I–IV Moskva 1932–4, wyd. 2. 1936) stanowią szczególnie cenny materiał źródłowy do historii ruchu robotniczego w Polsce. Od stycznia 1941 nawiązał bliską współpracę z wydawanymi przez W. Wasilewską „Nowymi Widnokręgami”, których członkiem redakcji była jego córka, Helena Usijewicz, znany krytyk literacki i tłumacz literatury polskiej. Po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej był pierwszym kierownikiem redakcji polskiej Radia Moskiewskiego. Zmarł w czasie ewakuacji z Moskwy 28 VII 1941 r.
Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; taż, Materiały do bibliografii 1918–39; – Bol’š. sov. enc., XXXIII, wyd. 2. Moskva 1953 XXII; Sovetskaja istoričeskaja enciklopedija, Moskva 1965 VII; W. Enc. Powsz., (PWN); Enciklo-pedičeskij slovar’ „Granat”, Moskva [b. r.] XLI cz. I s. 202–11; – Baumgarten L., Dzieje Wielkiego Proletariatu, W. 1966; Jabłoński H., U źródeł teraźniejszości, W. 1947 s. 116; K. S., Pod sztandarem rewolucji. W 25 rocznicę śmierci F. K-a, „Gaz. Pomorska” 1966 nr 177; Kalabiński S., Początki ruchu robotniczego w białostockim okręgu przemysłowym w l. 1870–1887, „Roczn. Białostocki” 1961 t. 2; Kancewicz J., Takim pozostał. W setną rocznicę urodzin F. K-a, „Życie Warsz.” 1964 nr 130; Kasprzakowa J., F. K. W setną rocznicę urodzin, „Sztandar Ludu” 1964 nr 127; taż, Ideologia i polityka PPS-Lewicy 1907–1914, W. 1965; Miąso J., Uniwersytet dla wszystkich, W. 1960; Nagorna L., F. K., Kijów 1963 (w jęz. ukraińskim); Najdus W., Lenin i Krupska w Krakowskim Związku Pomocy dla Więźniów Politycznych, Kr. 1965; Pionier socjalizmu. W 25 rocznicę śmierci F. K-a (1864–1941), „Głos. Wpol.” 1966 nr 151; R., F. K., W 25 rocznicę śmierci, „Trybuna Ludu” 1966 nr 206; Tych F., PPS-Lewica w latach wojny 1914–1918, W. 1960; Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, W. 1955 s. 1, 108/9 (fot.); W setną rocznicę urodzin F. K-a, „Trybuna Ludu” 1964 nr 148; Żarnowska A., Geneza rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej 1904–1906, W. 1965; – Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, PPS-Lewica 1906–1918, W. 1961–2 II, III; K. F., Pod sztandarem rewolucji, Przedmowa R. Gerbera, W. 1959; Kółka socjalistyczne, Gminy i Wielki Proletariat, Zebrał, oprac. i wstępem opatrzył L. Baumgarten, W. 1966; Lenin W. I., Dzieła, W. 1952–8 XXIV, XXXI, XXXVII; – „Kron. Ruchu Rewol. w Pol.” I, II, III; „Niepodległość” II, IV, VI–XI, XIV, XVI; „Z Pola Walki” 1958–64; – Zak. Hist. Partii: teczka nr 2929, m. in. autobiografia, ankiety i inne materiały biograficzne (fot.).
Alicja Pacholczykowa